μεταρρύθμιση

Αν και αρχικά ονομάζονταν μεταρρυθμιστές μόνο οι οπαδοί του Καλβίνου, από τον 18o αι., με τον όρο θρησκευτική ή προτεσταντική Μ. ή απλώς Μ. χαρακτηρίζεται το θρησκευτικό, πολιτικό και πνευματικό εκείνο κίνημα, που, κατά τον 16o αι., προκάλεσε τη διάσπαση της μεσαιωνικής ρωμαιοκαθολικής ενότητας σε διάφορες κοινότητες. Τα βασικά αίτια της γέννησης και ύστερα της επικράτησης και διάδοσης της προτεσταντικής Μ. ήταν το μεν πρώτο, θρησκευτικής φύσεως, η εξέγερση κατά της διαφθοράς, η επικράτηση του εξωτερικού δικαστικού και πολιτικού περιεχομένου, η άκαμπτη διαμόρφωση μιας παρηκμασμένης θεολογίας, στοιχεία που χαρακτήριζαν τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και αντιτίθεντο στην ανάμνηση των συνθηκών πενίας και ευαγγελικού κηρύγματος της αρχέγονης Εκκλησίας. Το δεύτερο αίτιο, πολιτικής φύσεως, ήταν η ευκαιρία, που προσέφερε η Μ., σε διάφορα μέρη της Ευρώπης, στην κοσμική εξουσία, να στρέψει προς όφελός της τον αγώνα εναντίον της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας του παπισμού και να πετύχει πλήρη αυτονομία. Προηγουμένως ο Τζον Γουίκλιφ, που θεωρείται πρόδρομος των ιδεωδών της M., είχε απορρίψει την Ιερή Παράδοση, και είχε αποδεχθεί τη Βίβλο ως τη μόνη πηγή αλήθειας, κηρύσσοντας την ανάγκη επιστροφή στις αρχικές συνθήκες της Εκκλησίας· στην προσπάθειά του αυτή έλαβε την υποστήριξη των λαϊκών ευγενών, που ήθελαν να αφαιρέσουν από την Εκκλησία την περιουσία της. Οι περίφημες 95 θέσεις, που ο βασικός ιδρυτής της Μ., Μαρτίνος (βλ. λ.) Λούθηρος, θυροκόλλησε στον καθεδρικό ναό της Βυρτεμβέργης στις 31 Οκτωβρίου 1517 αποτέλεσαν σύντομα πολιτικό όπλο. Οι θέσεις αυτές κατήγγειλαν το σκάνδαλο των αφέσεων (συγχωροχάρτια), ενώ παράλληλα αντιμετώπιζαν τα προβλήματα της μετάνοιας, της αμαρτίας και της χάρης. Πράγματι, η λουθηρανική διδασκαλία, που αναγνώριζε ως πηγή της χριστιανικής αλήθειας μόνο τη Βίβλο και απέρριπτε την αυθεντία της Εκκλησίας, υιοθετήθηκε αμέσως από τους Γερμανούς ηγεμόνες, οι οποίοι τη χρησιμοποίησαν για να απελευθερωθούν από την υποταγή στον αυτοκράτορα και να δημεύσουν την εκκλησιαστική περιουσία. Ταυτόχρονα την ίδια εποχή συνέβη η μετατροπή του δουκάτου της Πρωσίας από θρησκευτική επικράτεια του τάγματος των Τευτόνων Ιπποτών σε κοσμικό φέουδο, υποτελές στο βασίλειο της Πολωνίας (Συνθήκη της Κρακοβίας, 1525), μετά την προσχώρηση στον λουθηρανισμό του μεγάλου μαγίστρου του τάγματος Αλβέρτου των Χοεντσόλερν. Οι Γερμανοί ηγεμόνες, αφού αποδέχθηκαν πλήρως τη λουθηρανική διδασκαλία, εναντιώθηκαν στον αυτοκράτορα Κάρολο E’, που είχε εμπλακεί στον αγώνα εναντίον της Γαλλίας. Μετά τις δίαιτες της Σπάιερ (1526) και του Άουγκσμπουργκ (1530) καθώς και τη Σμαλκαλδική Ένωση (1530-31) η αντιπαράθεση ήταν άμεση. Με τη συνθήκη ειρήνης του Άουγκσμπουργκ (1555) αναγνωρίστηκε ο λουθηρανισμός και το δικαίωμα vα ακολουθεί κάθε ηγεμόνας τη ρωμαιοκαθολική ή τη λουθηρανική θρησκεία σύμφωνα με την αρχή cuius regio eius religio (=όποιος έχει εξουσία επιλέγει και τη θρησκεία του). Ο λουθηρανισμός διαδόθηκε γρήγορα, προπάντων στη Γερμανία και στις Σκανδιναβικές χώρες και, σε μικρότερο βαθμό, στην Πολωνία και στη Βοημία. Στο μεταξύ, ξεκινώντας από την Ελβετία, όπου είχε την αρχή της, διαδίδετο όλο και περισσότερο στην Ευρώπη η Μ. καλβινικού τύπου. Ήδη ο Ζβίγγλιος, που είχε ασπαστεί τις απόψεις του Λούθηρου, αλλά τις ερμήνευε κατά ανεξάρτητο και βασικά διαφορετικό τρόπο από εκείνον του Γερμανού μεταρρυθμιστή, είχε εισαγάγει στη Ζυρίχη δραστικές θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις εναντίον του παπισμού και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με τη συνεργασία των τοπικών αρχών. Μετά τον θάνατό του, δόθηκε νέα και ζωηρή ώθηση στο μεταρρυθμιστικό κίνημα από τον Καλβίνο, οι θέσεις του οποίου οι θέσεις διέφεραν και από τον λουθηρανισμό και από τις αρχές που είχε διακηρύξει ο Ζβίγγλιος σχετικά με τη θεωρία του προορισμού. Ο Καλβίνος δημιούργησε στη Γενεύη μια θεοκρατική οργάνωση (1535) και διατύπωσε τις θεμελιώδεις μεταρρυθμιστικές αρχές του στο έργο του Institutio Christianae Religionis (1536). Η διάδοση του καλβινισμού υπήρξε ταχεία, ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου προσχώρησε ο βασιλιάς της Ναβάρας, στη δυτική Γερμανία, στις Κάτω Χώρες και στη Σκοτία, με βασικό φορέα των ιδεών τον Τζον Νοξ. Αυτόνομα χαρακτηριστικά είχε η Μ. στην Αγγλία, όπου, παρά την κάποια λουθηρανική και καλβινική διείσδυση, υπήρξε βασικά καρπός της κυρίαρχης θέλησης των ηγεμόνων. Η αντιπαπική πολιτική του Ερρίκου H’ αποκορυφώθηκε στον νόμο περί πρωτείου, με τον οποίο αναγνωριζόταν και γινόταν δεκτός ο βασιλιάς ως η μόνη και υπέρτατη κεφαλή, επί της Γης, της Εκκλησίας της Αγγλίας. Αφού παρεμβλήθη μια ενδιάμεση περίοδος επικράτησης του καθολικισμού, επί Μαρίας της Καθολικής (1553-1558), τη μεταρρύθμιση του Ερρίκου H’ επανέφερε και σταθεροποίησε με δραστικά μέτρα η βασίλισσα Ελισάβετ A’. Εκτός από τους μεγάλους μεταρρυθμιστές, στη Μ. προσήλθαν και πολυάριθμοι άλλοι μικρότεροι μεταρρυθμιστές, που πρέσβευαν συχνά διδασκαλίες αρκετά διαφορετικές από εκείνες των κύριων ρευμάτων του κινήματος: Σε αυτήν την κατηγορία ανήκαν οι πνευματικοί μεταρρυθμιστές (Ντενκ, Σβένκφελντ, Φρανκ κ.ά.), ιδρυτές ενός έντονου ατομικιστικού μυστικισμού, καθώς και οι Γερμανοί μικρότεροι μεταρρυθμιστές (Μπούλινγκερ, Μπούτσερ και αργότερα οι Οσίανδρος, Σερβέτος κ.ά.). Παρά τις διαφορές των μικρότερων τάσεων και τις αντιθέσεις των διδασκαλιών του Λούθηρου, του Ζβίγγλιου και του Καλβίνου, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η Μ. υπήρξε, έστω και με τα διαφορετικά ρεύματά της, ένα ενιαίο φαινόμενο, είτε γιατί αντιπροσώπευε στο σύνολό της μια απάντηση στη διάχυτη προσδοκία για μια θρησκευτική αναγέννηση, είτε γιατί αποτελούσε έναν από τους κύριους παράγοντες της διαμόρφωσης του σύγχρονου κόσμου. Κατά κάποια έννοια η Μ. συνδεόταν με τον ουμανισμό, ιδιαίτερα στην περίπτωση του Λούθηρου, γιατί, αν ισχύει ότι προσέφευγε σε μεσαιωνικά σχήματα σκέψης και ότι η λεγόμενη ελεύθερη εξέταση πολύ απείχε από τους ουμανιστικούς κανόνες της ελεύθερης κριτικής και ερμηνείας, αντίστοιχα ισχύει ότι η πολεμική του Λούθηρου κατά της σχολαστικής θεολογίας, αντίθετης προς εκείνη της Εκκλησίας και η απαίτησή του για προσφυγή στο αρχικό κείμενο της Βίβλου, αντιπροσώπευαν αξιοπρόσεκτα σημεία επαφής με το πνεύμα του ουμανισμού. Πέρα όμως από τη μερική αυτή ουμανιστική αναγέννηση, η συμβολή της Μ. στη διαμόρφωση των νεώτερων χρόνων υπήρξε καθοριστική, αφού ενίσχυσε γενικά τον ατομικισμό, έδωσε σημαντική ώθηση στη διαμόρφωση του νεώτερου κράτους, υποστηρίζοντας την απολυταρχία των ηγεμόνων και βοηθώντας τους vα απελευθερωθούν από την κηδεμονία της Αυτοκρατορίας και της Εκκλησίας. Ακόμη υπήρξε ένα από τα συστατικά της εμφάνισης του καπιταλιστικού πνεύματος με την ενδοκοσμική άσκηση του προτεσταντισμού και προπάντων με τις διδασκαλίες του προορισμού και της επαγγελματικής κλίσης του καλβινισμού. εποχή των μεταρρυθμίσεων. Με την έκφραση αυτή χαρακτηρίζεται η εποχή –ο 18ος αι. και προπάντων το δεύτερο μισό του, μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση– κατά την οποία οι ηγεμόνες πολλών από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά κράτη επεχείρησαν ευρείες μεταρρυθμίσεις. Οι μεταρρυθμίσεις των φωτισμένων ηγεμόνων του 18ου αι., που επεδίωκαν να οργανώσουν ορθολογικά τον κρατικό μηχανισμό και τις λειτουργίες του και ακόμα να προσφέρουν καλύτερες δυνατότητες ανάπτυξης στην αστική οικονομία, αποτέλεσαν δραστήρια επανάληψη του προγράμματος της απόλυτης μοναρχίας εναντίον των υπολειμμάτων του φεουδαρχικού καθεστώτος, που επιζούσαν ακόμη. Εναντίον αυτών των υπολειμμάτων, ηγεμόνες όπως ο Φρειδερίκος B’ της Πρωσίας, οι μεταρρυθμίσεις του οποίου παρέμειναν το θαυμαστό και αξιομίμητο πρότυπο, η Μαρία Θηρεσία και ο Ιωσήφ B’ της Αυστρίας, η Αικατερίνη B’ της Ρωσίας άσκησαν το μεταρρυθμιστικό τους έργο, επιθυμώντας να συγκεντρώσουν στα χέρια τους όλη την πολιτική εξουσία. Επεδίωξαν να εξαφανίσουν τις διοικητικές και δικαστικές ανωμαλίες, τα εκκλησιαστικά προνόμια, τους συντεχνιακούς δεσμούς και τα προνόμια των τάξεων, για να δημιουργήσουν έναν κρατικό μηχανισμό ικανό να λειτουργήσει κανονικότερα και αποδοτικότερα. Ωστόσο το ιστορικό αποτέλεσμα της ε.τ.μ. ήταν η ανάπτυξη μιας θαρραλέας κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης στη μορφωμένη αστική τάξη, η οποία, αφού οι μεταρρυθμίσεις είχαν αποδείξει τη δυνατότητα της καταστροφής των χαλινών του παρελθόντος και, αφού η απομάκρυνση των ηγεμόνων από τη θρησκευτική βάση της εξουσίας είχε θέσει υπό αμφισβήτηση την ίδια την απολυταρχική αρχή, στράφηκε γρήγορα προς πιο άμεσες και δραστικές μεθόδους ανανέωσης. Ο Μαρτίνος Λούθηρος υπήρξε ο ιδρυτής και σημαντικότερος εκπρόσωπος των θρησκευτικών, πολιτικών και πολιτιστικών επιδιώξεων της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης. Στη λαϊκή αυτή λιθογραφία του 19ου αι. εικονίζεται να ερμηνεύει τη Βίβλο μαζί με τους στενούς συνεργάτες του (Μουσείο της Μεταρρύθμισης, Γενεύη). Σατιρικό χαρακτικό, που απεικονίζει τον Δομινικανό Γιόχαν Τέτσελ να πουλάει συγχωροχάρτια. Οι μέθοδοί του προκάλεσαν την αγανάκτηση του Λούθηρου και τη θυροκόλληση των 95 θέσεών του.

* * *

η (ΑΜ μεταρρύθμισις) [μεταρρυθμίζω]

η ενέργεια και το αποτέλεσμα τού μεταρρυθμίζω, τροποποίηση, μετασχηματισμός, αναδιοργάνωση, αναμόρφωση, ανάπλαση προς το καλύτερο («εκπαιδευτική μεταρρύθμιση»)

νεοελλ.

ως κύριο όν. εκκλ. η Μεταρρύθμιση

η οργανωμένη κίνηση για την εξυγίανση και την ανανέωση τού εκκλησιαστικού βίου τής Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας κατά τον 16ο αιώνα με επικεφαλής τους Μαρτίνο Λούθηρο, Ιωάννη Καλβίνο, Ούλριχ Ζβίγγλιο κ.ά., η οποία, έπειτα από μακροχρόνιους αγώνες, κατέληξε στη διαίρεση τής Δυτικής Εκκλησίας με τη διαμόρφωση τών διαφόρων Προτεσταντικών Εκκλησιών ή Ομολογιών, αλλ. Προτεσταντισμός.